Ukraine: Xung đột ở ngã tư châu Âu và Nga

    Khuynh hướng theo phương Tây của Ukraine kể từ khi giành độc lập đã bị Nga kéo lại một cách dữ dội, gần đây nhất là cuộc xâm lăng năm 2022 của Putin.

Một người biểu tình ngồi trên một đài kỷ niệm ở Kyiv trong cuộc đụng độ với cảnh sát chống bạo động vào tháng 2 năm 2014. Louisa Gouliamaki/AFP/Getty

Tóm lược

• Là một nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ, Ukraine có mối quan hệ mật thiết về văn hóa, kinh tế và chính trị với Nga.
• Năm 2014, Nga sáp nhập Crimea, một phần của Ukraine, khi Moscow nhận thấy nó ngày càng trở nên liên kết chặt chẽ hơn với các thể chế phương Tây, chính là EU và NATO.
• Cuộc xâm lăng vô cớ của Nga vào Ukraine năm 2022 được một số chuyên gia coi là một phần của sự cạnh tranh địa chính trị mới giữa các cường quốc.

Dẫn nhập

Ukraine từ lâu đã đóng một vai trò quan trọng, nhưng đôi khi bị bỏ qua, trong trật tự an ninh toàn cầu. Hiện nay, quốc gia này đang ở trên chiến tuyến của một cuộc cạnh tranh cường quốc mới mà nhiều nhà phân tích cho rằng sẽ chi phối các mối quan hệ quốc tế trong những thập niên tới.

Cuộc xâm lăng toàn diện của Nga vào Ukraine vào năm 2022 đã đánh dấu sự leo thang bất ngờ của cuộc xung đột kéo dài 8 năm và là một bước ngoặt lịch sử đối với nên an ninh châu Âu. Với việc mở rộng viện trợ của phương Tây, Ukraine đã xoay xở để gây trở ngại lớn cho cuộc tấn công của Nga, nhưng nhiều thành phố của nước này đã bị băm nát và một phần tư dân Ukraine hiện là người tị nạn hoặc đã phải di tản. Vẫn chưa rõ liệu một nghị quyết ngoại giao có thể có hay không và bằng cách nào. Vị trí của Ukraine trên thế giới, gồm cả sự liên kết trong tương lai với các thể chế như Liên minh châu Âu (EU) và Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), luôn nằm trong sự cân bằng.

Tại sao Ukraine lại là một điểm nóng về địa chính trị?

Ukraine là một cột trụ của Liên Xô cũ, đối thủ của Hoa Kỳ trong Chiến tranh Lạnh. Chỉ sau Nga, nước này đông dân và hùng mạnh thứ hai trong số mười lăm nước cộng hòa thuộc Liên Xô, nơi tập trung phần lớn cơ sở sản xuất nông nghiệp, kỹ nghệ quốc phòng và quân sự của Liên bang, gồm cả Hạm đội Biển Đen và một số kho vũ khí hạch tâm. Ukraine rất quan trọng đối với Liên bang Xô viết đến nỗi quyết định cắt đứt quan hệ vào năm 1991 được coi là một cuộc đảo chính đối với siêu cường đang ốm yếu.

Trong ba chục năm độc lập, Ukraine đã tìm cách tạo dựng con đường riêng như một quốc gia có chủ quyền trong khi tìm cách liên kết chặt chẽ hơn với các thể chế phương Tây, kể cả EU và NATO. Tuy nhiên, Kyiv đã phải vật lộn để cân bằng những mối quan hệ đối ngoại và giảm thiểu những chia rẽ sâu sắc trong nội bộ. Cộng đồng thiên dân tộc chủ nghĩa hơn, nói tiếng Ukraina ở vùng phía tây nói chung ủng hộ hội nhập nhiều hơn với châu Âu, trong khi một cộng đồng phần lớn nói tiếng Nga ở phía đông ủng hộ mối quan hệ chặt chẽ hơn với Nga.

Nguồn: CIA World Factbook; Ngân hàng thế giới.

UKRAINE

• Diện tích: 603.550 km vuông (quốc gia lớn nhất ở Châu Âu, ngoại trừ Nga)
• Dân số (2021): 44 triệu
• Tôn giáo: Cơ đốc giáo chính thống, Công giáo, Tin lành
• Ngôn ngữ chính: Tiếng Ukraina (chính thức), tiếng Nga
• Hình thức chính phủ: Cộng hòa, không hẳn theo tổng thống chế
• GDP (2020): 155,5 tỷ đô la
• GDP/đầu người (2020): $ 3,725

Ukraine đã trở thành một chiến trường vào năm 2014 khi Nga sáp nhập Crimea và bắt đầu trang bị vũ khí và tiếp tay cho quân ly khai ở vùng Donbas ở phía đông nam của Ukraine. Việc Nga chiếm Crimea là lần đầu tiên một quốc gia châu Âu sáp nhập lãnh thổ của một quốc gia khác, kể từ Thế chiến thứ hai. Hơn 14 ngàn người đã chết trong cuộc giao tranh ở Donbas từ năm 2014 đến năm 2021, cuộc xung đột đẫm máu nhất ở châu Âu kể từ sau Chiến tranh Balkan những năm 1990. Đối với nhiều người trong giới phân tích, sự thù địch đánh dấu sự thay đổi rõ ràng trong môi trường an ninh toàn cầu từ thời kỳ đơn cực của sự thống trị của Hoa Kỳ được xác định bằng sự cạnh tranh mới giữa các cường quốc [PDF].

Vào tháng 2 năm 2022, Nga bắt tay vào một cuộc xâm lăng toàn diện vào Ukraine với mục đích lật đổ chính phủ liên kết với phương Tây của Volodymyr Zelenskyy.

Những lợi ích của Nga ở Ukraine là gì?

Nga có mối quan hệ mật thiết về văn hóa, kinh tế và chính trị với Ukraine, và về nhiều mặt, Ukraine là trung tâm của bản sắc và tầm nhìn của Nga trên thế giới.

Quan hệ gia đình. Nga và Ukraine có mối quan hệ gia đình bền chặt kéo dài hàng thế kỷ. Kyiv, thủ đô của Ukraine, đôi khi được coi là “mẹ của các thành phố Nga”, ngang hàng về ảnh hưởng văn hóa với Moscow và St. Petersburg. Chính tại Kyiv vào thế kỷ thứ tám và thứ chín, Cơ đốc giáo đã được đưa từ Byzantium đến với những dân tộc Slav. Và chính Cơ đốc giáo đã đóng vai trò là mỏ neo cho Kievan Rus, nhà nước Slav ban đầu mà từ đó người Nga, Ukraine và Belarussia hiện đại đều coi là nguồn gốc dòng dõi của họ.

Cộng đồng người Nga. Theo một cuộc điều tra dân số thực hiện vào năm 2001, khoảng tám triệu người sắc tộc Nga đang sống ở Ukraine vào năm đó, phần lớn ở phía nam và phía đông. Moscow tuyên bố có nhiệm vụ bảo vệ những người này như một cái cớ cho những hành động của Nga ở Crimea và Donbas vào năm 2014.

Hình ảnh siêu cường. Sau khi Liên Xô sụp đổ, nhiều chính khách Nga coi vụ ly hôn với Ukraine là một sai lầm của lịch sử và là mối đe dọa đối với vị thế cường quốc của Nga. Việc để mất quyền nắm giữ lâu dài đối với Ukraine và để nước này rơi vào quỹ đạo của phương Tây, được nhiều người coi là một đòn giáng mạnh vào uy tín quốc tế của Nga.

Crimea. Nhà lãnh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev đã chuyển Crimea từ Nga cho Ukraine vào năm 1954 để tăng cường “mối quan hệ anh em giữa các dân tộc Ukraine và Nga.” Tuy nhiên, kể từ khi Liên bang tan rã, nhiều người Nga theo chủ nghĩa dân tộc ở cả Nga và Crimea đều mong mỏi bán đảo trở lại Nga. Thành phố Sevastopol là nơi đóng quân của Hạm đội Biển Đen của Nga, lực lượng hàng hải thống trị trong khu vực.

Buôn bán. Nga từ lâu đã là đối tác thương mại lớn nhất của Ukraine, mặc dù mối liên kết này đã khô héo đáng kể trong những năm gần đây. Trung Hoa cuối cùng đã vượt qua Nga trong thương mại với Ukraine. Trước khi xâm lăng Crimea, Nga đã hy vọng kéo Ukraine vào thị trường duy nhất của họ, Liên minh Kinh tế Á-Âu (EAEU), ngày nay gồm có Armenia, Belarus, Kazakhstan và Kyrgyzstan.

Năng lượng. Nga đã dựa vào các đường ống của Ukraine để chuyển khí đốt của Nga cho các khách hàng ở Trung và Đông Âu trong nhiều chục năm và họ phải trả hàng tỷ đô la mỗi năm cho chi phí vận chuyển đến Kyiv. Dòng khí đốt của Nga qua Ukraine vẫn tiếp tục vào đầu năm 2022 bất chấp sự bùng nổ của các cuộc xung đột giữa hai nước. Nga đã có kế hoạch vận chuyển nhiều khí đốt hơn đến châu Âu qua đường ống Nord Stream 2 mới của họ, chạy dưới Biển Baltic tới Đức, nhưng Berlin đã ngăn chặn việc phê duyệt dự án theo quy định sau cuộc xâm lăng của Nga.

Ảnh hưởng chính trị. Nga luôn quan tâm đến việc duy trì ảnh hưởng chính trị của mình ở Ukraine và trên toàn Liên Xô cũ, đặc biệt là sau khi ứng cử viên tổng thống được ưa chuộng năm 2004, Viktor Yanukovych, đã thua một đối thủ thiên về đổi mới trong cuộc Cách mạng Cam. Cú sốc này đối với lợi ích của Nga ở Ukraine xảy ra sau một thất bại bầu cử tương tự đối với Điện Kremlin ở Georgia vào năm 2003, gọi là Cách mạng Hoa hồng, và tiếp theo là một cuộc cách mạng khác — Cách mạng hoa Tulip — ở Kyrgyzstan vào năm 2005.

Yanukovych sau đó trở thành tổng thống Ukraine, trong 2010, giữa lúc cử tri bất bình với chính phủ Cách mạng Cam.

Điều gì đã khiến Nga vào Crimea và Donbas vào năm 2014?

Chính mối quan hệ của Ukraine với EU đã khiến căng thẳng bùng phát với Nga trong giai đoạn 2013–14. Vào cuối năm 2013, Tổng thống Yanukovych, hành động dưới áp lực của những người ủng hộ ông ở Moscow, đã hủy bỏ kế hoạch chính thức hóa mối quan hệ kinh tế chặt chẽ hơn với EU. Nga đồng thời ép Ukraine tham gia EAEU chưa thành lập. Nhiều người Ukraine coi quyết định của ông Yanukovych là sự phản bội của một chính phủ tham nhũng và bất tài, và nó đã gây ra các cuộc biểu tình trên toàn quốc được gọi là Euromaidan.

Putin đã xem sự xáo trộn của Euromaidan sau đó, khiến Yanukovych phải từ bỏ quyền lực, như một “cuộc đảo chính phát xít” do phương Tây hậu thuẫn gây nguy hiểm cho đa số người Nga ở Crimea. (Giới lãnh đạo phương Tây bác bỏ điều này là tuyên truyền vô căn cứ gợi nhớ đến thời kỳ Xô Viết.) Đáp lại, Putin đã ra lệnh mở cuộc xâm lăng bí mật vào Crimea mà sau đó ông biện minh là một chiến dịch giải cứu. Trong một bài phát biểu vào tháng 3 năm 2014 chính thức hóa việc sáp nhập Crimea, Putin nói, “Mọi thứ đều có giới hạn. Và với Ukraine, các đối tác phương Tây của chúng tôi đã vượt qua ranh giới.”  

Putin đã dùng một lý cớ tương tự để biện minh cho sự ủng hộ của ông đối với những người ly khai ở đông nam Ukraine, một khu vực khác có đông người sắc tộc Nga và những người nói tiếng Nga. Ông gọi khu vực này nổi tiếng với cái tên Novorossiya (Nước Nga Mới), một thuật ngữ có từ thời đế quốc Nga thế kỷ mười tám. Những kẻ khiêu chiến có vũ trang của Nga, gồm cả một số điệp viên thuộc các cơ quan an ninh Nga, được cho là đã đóng vai trò trung tâm trong việc khuấy động các phong trào ly khai chống Euromaidan trong khu vực thành một cuộc nổi dậy. Tuy nhiên, không giống như Crimea, Nga tiếp tục chính thức phủ nhận sự tham gia của họ vào cuộc xung đột Donbas cho đến khi nước này tiến hành cuộc xâm lăng vào Ukraine vào năm 2022.

Jonathan Masters | Trần Giao Thủy